Trật tự thế giới do Mỹ xây dựng và chính sách ngăn chặn Trung Quốc của Biden

Khi Biden lên nắm quyền, ông phải tiếp quản một tình hình khó khăn. Do thất bại trong việc đối phó với đại dịch và sự chia rẽ xã hội, ảnh hưởng của Mỹ trên trường quốc tế đã rơi vào một trong những thời kỳ thấp nhất kể từ sau Chiến tranh Lạnh. Nhiều người dân Mỹ cảm thấy thiếu niềm tin vào tương lai.

Trước tiên là vụ bạo loạn tại Điện Capitol, khi mà tòa nhà Quốc hội Mỹ bị những người biểu tình chiếm đóng trước sự chứng kiến của toàn thế giới. Sự kiện này trở thành một hình ảnh đầy châm biếm, khiến “nền dân chủ kiểu Mỹ” đối mặt với một cuộc khủng hoảng niềm tin nghiêm trọng.

Không chỉ vậy, do chính sách “Nước Mỹ trên hết” của Trump, các đồng minh của Mỹ bắt đầu xa rời Mỹ, gây ra những rạn nứt trong liên minh phương Tây. Liên minh châu Âu và Nga đã đẩy mạnh hợp tác năng lượng, với việc hoàn thành dự án “Dòng chảy phương Bắc 2”. Merkel và Putin trò chuyện vui vẻ, mơ tưởng về tương lai của một châu Âu rộng lớn; trong khi đó, Macron cao giọng tuyên bố rằng NATO đã rơi vào tình trạng “chết não” và kêu gọi châu Âu “tự chủ chiến lược.” Không chỉ vậy, trong thời kỳ của Trump, châu Âu và Trung Quốc đã thúc đẩy đàm phán Hiệp định thương mại tự do Trung-Âu (CAI), làm cho quan hệ thương mại giữa hai bên phát triển nhanh chóng. Ngay cả Nhật Bản cũng cố gắng đặt cược cả hai bên trong cuộc cạnh tranh giữa Mỹ và Trung Quốc bằng cách tham gia Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) do Trung Quốc dẫn đầu.

Có thể nói rằng trong thời kỳ Trump và ngay cả năm đầu tiên sau khi Trump rời nhiệm sở, vai trò lãnh đạo toàn cầu của Mỹ đã giảm sút rõ rệt, thế giới chứng kiến xu hướng “phương Đông trỗi dậy, phương Tây suy thoái.” Mỹ đối mặt với tình trạng lạm phát cao kéo dài, và nguy cơ hạ cánh cứng về kinh tế. Trong khi đó, nền kinh tế Trung Quốc phát triển mạnh mẽ, với tỷ trọng xuất khẩu trên toàn cầu đạt mức cao kỷ lục. Đứng ở thời điểm năm 2021, hầu hết các nhà kinh tế học đều cho rằng GDP của Trung Quốc sẽ vượt qua Mỹ trong vòng 5-10 năm tới.

Tuy nhiên, bốn năm sau khi Biden nắm quyền, tình hình đã có sự đảo chiều rõ rệt. Đường ống Nord Stream, nối liền châu Âu và Nga, bị phá hủy, dẫn đến việc châu Âu và Nga hoàn toàn tách rời. 300 tỷ USD thương mại quốc tế đã tan thành mây khói. Angela Merkel, người ủng hộ mối quan hệ thân thiện với Nga, bị gán mác là kẻ đầu hàng, và Đức trở thành quốc gia chống Nga mạnh mẽ nhất châu Âu. Emmanuel Macron, người từng tuyên bố NATO đã “chết não”, bỗng chốc trở thành một nhân vật cứng rắn, kêu gọi công khai việc gửi quân tới Ukraine. Shinzo Abe, người cố gắng duy trì quan hệ cân bằng giữa Mỹ và Trung Quốc, đã bị ám sát, và Nhật Bản cùng Hàn Quốc bị buộc phải hoàn toàn đứng về phía Mỹ trong chiến dịch chống Trung Quốc. Về phần Tổng thống Nga Putin, trong thời kỳ cựu TT.Trump cầm quyền, ông Putin được chào đón ở nhiều quốc gia, trở thành khách quý của nhiều nước; nhưng dưới thời Biden, ông ta bị truy nã quốc tế và nhiều quốc gia cấm ông đặt chân tới..v.v.

Ba đời tổng thống trước Biden đều không có thành tựu đáng kể trong chính sách đối ngoại. George W. Bush vì muốn kiếm phiếu bầu mà khiến Mỹ sa lầy vào cuộc chiến ở Trung Đông, tạo cơ hội chiến lược quý giá cho Trung Quốc. Obama bị ràng buộc bởi sự chính trị đúng đắn, trong chính sách đối ngoại tỏ ra thiếu quyết đoán, bỏ lỡ cơ hội bao vây địa chính trị Trung Quốc. Trump cứng rắn áp thuế quan lên Trung Quốc, nhưng phần lớn chi phí lại đổ lên đầu người tiêu dùng Mỹ. Từ năm 2001 đến 2021, tỷ lệ GDP của Trung Quốc so với Mỹ đã từ 13% tăng lên 75%.

Để so sánh, sau khi Biden lên nắm quyền, tỷ lệ GDP của Trung Quốc so với Mỹ lần đầu tiên giảm kể từ những năm 1980, từ 75% xuống còn 65%. Dựa vào dữ liệu, Biden đã đạt được những điều mà các tổng thống trước không thể làm. Vậy làm thế nào để hiểu chiến lược đối với Trung Quốc của Biden?. Để hiểu chiến lược của Biden đối với Trung Quốc, trước hết phải hiểu trật tự thế giới do Mỹ xây dựng và vị trí của Trung Quốc trong trật tự đó.

Xuyên suốt lịch sử văn minh nhân loại, phần lớn các cuộc tranh giành quyền lực đều xoay quanh tài nguyên, và để hiểu rõ cuộc đối đầu giữa các cường quốc, chúng ta phải nhìn từ góc độ tài nguyên.

Vào thế kỷ 19, để đạt được sự công nghiệp hóa, các quốc gia cần phải sở hữu than đá, và sự phân bố dân số và tài nguyên cần phải đồng bộ.

Tại sao nước Anh có thể dẫn đầu trong cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ nhất chủ yếu nhờ vào việc phát hiện và khai thác trữ lượng than đá lớn ở miền Nam. Trước đó, châu Âu chủ yếu sử dụng gỗ làm nguồn năng lượng cho sưởi ấm và đóng tàu chiến. Tuy nhiên, khi việc khai thác rừng ngày càng gia tăng, nguồn cung gỗ của Anh rơi vào tình trạng khan hiếm. Trong bối cảnh này, động cơ hơi nước chạy bằng than đá mới có điều kiện phát triển và được ứng dụng rộng rãi. Những thị trấn nhỏ như Manchester, Liverpool, và Birmingham, nhờ có nguồn than dồi dào, đã nhanh chóng phát triển thành các trung tâm công nghiệp của châu Âu.

Trong khi đó, ở châu Âu thời cận đại, Phổ luôn là một trong những quốc gia nghèo nhất trong số các cường quốc. Đặc biệt là sau cuộc chiến tranh Napoleon, sức mạnh quốc gia tổng thể của Phổ bị suy yếu đáng kể, và mức độ phát triển kinh tế không thể so sánh được với các nước như Pháp, Áo, hay Hà Lan. Tuy nhiên, chỉ sau nửa thế kỷ, Phổ đã nhanh chóng vươn lên, đánh bại cả Pháp và Áo, và thành công trong việc thống nhất nước Đức.

Nguyên nhân cốt lõi cho sự trỗi dậy của Phổ chính là việc phát hiện ra than đá ở vùng Ruhr. Sự phát triển của khu vực này đã mang lại cho Phổ nguồn tài nguyên quan trọng, giúp thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa, từ đó tạo nền tảng cho sự bùng nổ kinh tế và quân sự, cho phép Phổ đánh bại các đối thủ mạnh như Pháp và Áo, và cuối cùng thống nhất nước Đức.

Mặc dù Phổ có chế độ quân chủ chuyên chế tương tự như Áo và Nga, nhưng quốc gia này đã vươn lên mạnh mẽ vào thế kỷ 19, vượt qua những đối thủ truyền thống như Pháp và Áo. Pháp, với chế độ cộng hòa và lợi thế lớn về nhân tài khoa học, dường như có nền tảng tiên tiến hơn. Tuy nhiên, sự khám phá ra trữ lượng than đá chất lượng cao ở vùng Ruhr phía Tây Phổ đã thay đổi cục diện.

Trước cuộc Cách mạng Công nghiệp, Ruhr chỉ là một vùng đất nghèo nàn mà các cường quốc không để mắt đến, vì vậy nó đã được trao cho Phổ, quốc gia yếu kém nhất thời bấy giờ. Trong khi đó, các khu vực giàu có nhất châu Âu lục địa lại nằm ở miền Bắc nước Ý, đặc biệt là ở vùng Venice và Milan. Pháp và Áo đã tranh giành khu vực này trong nhiều thế kỷ, nhưng lại coi thường vùng đất cằn cỗi Ruhr.

Tuy nhiên, khi cuộc Cách mạng Công nghiệp bùng nổ, sự giàu có của Ruhr nhanh chóng nổi lên nhờ than đá. Vùng này chiếm tới 90% trữ lượng than của Đức, và chi phí khai thác cực kỳ thấp—chỉ cần đào xuống là có thể lấy được than. Với nguồn tài nguyên phong phú từ Ruhr, Phổ nhanh chóng vươn lên, sản lượng công nghiệp vượt qua Áo và Pháp liên tiếp, đặt nền móng cho việc thống nhất nước Đức.

Mặc dù Phổ và sau này là Đức vào thế kỷ 19 vẫn duy trì chế độ quân chủ chuyên chế và một tầng lớp quý tộc Junker (địa chủ) lớn, nhưng nguồn tài nguyên than đá đã thay đổi vận mệnh quốc gia này. Nhờ vào năng lượng dồi dào từ Ruhr, sản lượng công nghiệp của khu vực này chiếm tới 40% tổng sản lượng công nghiệp của Đức. Trong khi đó, các khu vực giàu có truyền thống như Pháp, Áo, Tây Ban Nha, và Ý lại có trữ lượng than rất thấp, khiến quá trình công nghiệp hóa ở những nơi này diễn ra rất chậm chạp, và dần dần họ rơi vào suy thoái.

Không chỉ vậy, sau cuộc chiến tranh Pháp-Phổ, Đức đã cắt lấy vùng Alsace và Lorraine từ Pháp, trong đó vùng Lorraine sở hữu trữ lượng sắt rất phong phú. Sự kết hợp giữa mỏ than ở vùng Ruhr và mỏ sắt ở Lorraine đã tạo nên một sức mạnh công nghiệp to lớn cho Đức, giúp quốc gia này vượt qua Anh trong vòng chưa đầy 40 năm, trở thành cường quốc kinh tế hàng đầu châu Âu.

Trên thực tế, trong thời kỳ Cách mạng Công nghiệp lần thứ hai, ngoài Đức, chỉ có một quốc gia phương Tây khác cũng sở hữu cả nguồn tài nguyên than và sắt phong phú, đó chính là Hoa Kỳ. Mỹ đã tận dụng tốt các nguồn tài nguyên này để phát triển mạnh mẽ, nhanh chóng vươn lên thành một siêu cường công nghiệp trên toàn cầu. Sự dồi dào về than và sắt đã đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa của cả Đức và Mỹ, giúp họ trở thành những cường quốc kinh tế và quân sự trong thế kỷ 19 và 20.

Khi mới thành lập, Hoa Kỳ là một quốc gia nông nghiệp so với các cường quốc châu Âu và ngành công nghiệp sản xuất của họ không có khả năng cạnh tranh với các cường quốc châu Âu, do đó Mỹ phải áp dụng chính sách bảo hộ thương mại. Tuy nhiên, vào giữa thế kỷ 19, Mỹ đã phát hiện ra các mỏ than và sắt phong phú ở khu vực Ngũ Đại Hồ (The Great Lakes). Điều này đã khởi đầu cho một giai đoạn công nghiệp hóa nhanh chóng, với sự phát triển mạnh mẽ của các thành phố như Detroit, Chicago, và Pittsburgh. Để tạo điều kiện thuận lợi cho việc xuất khẩu hàng hóa ở vùng Great Lakes, Hoa Kỳ đã đặc biệt xây dựng kênh đào Erie để nối liền Great Lakes và Đại Tây Dương. Cửa ngõ của nó là New York, thành phố lớn nhất thế giới hiện nay.

Trong cuộc Nội chiến Mỹ, quân miền Nam, sau khi giành chiến thắng trong cuộc chiến tranh Mỹ-Mexico, có nhiều kinh nghiệm chiến đấu và nhận được sự hỗ trợ mạnh mẽ từ các cường quốc châu Âu. Tuy nhiên, quân miền Bắc đã giành chiến thắng nhờ nguồn tài nguyên than và sắt dồi dào từ khu vực Ngũ Đại Hồ. Sự giàu có về tài nguyên đã quyết định kết quả của cuộc chiến.

Ngược lại, nước Anh mặc dù có trữ lượng than đá dồi dào, nhưng lại thiếu quặng sắt. Pháp thì không có cả than lẫn quặng sắt, buộc phải nhập khẩu nguyên liệu từ các thuộc địa với chi phí cao. Vào thời kỳ cận đại, chi phí vận chuyển đường biển rất đắt đỏ, việc nhập khẩu tài nguyên từ nước ngoài tốn kém hơn nhiều so với chi phí khai thác tài nguyên trong nước. Điều này rõ ràng đã hạn chế tốc độ công nghiệp hóa của Anh và Pháp. Trong nửa cuối thế kỷ 19, Mỹ và Đức dần vượt qua các cường quốc cũ như Anh và Pháp về mặt kinh tế.

Tại Nga, một lượng lớn than và một lượng nhỏ quặng sắt đã được phát hiện ở vùng Donbas ở miền đông Ukraine, điều này đã khiến các vị sa hoàng Nga vô cùng vui mừng. Tuy nhiên, khác với Mỹ và Đức, trung tâm tài nguyên của Nga không trùng với trung tâm dân số của nước này. Khu vực mỏ Donbas quá xa so với dải công nghiệp Moscow-St. Petersburg, điều này đã khiến quá trình công nghiệp hóa của Nga diễn ra rất chậm. Để bù đắp sự thiếu hụt lao động, các sa hoàng đã huy động một lượng lớn công nhân người Nga đến Ukraine để khai thác mỏ, điều này đã làm thay đổi cấu trúc dân tộc ở khu vực đó.

Tình hình còn tồi tệ hơn đối với Đế quốc Áo-Hung và Italy. Mặc dù từng là trung tâm thương mại của châu Âu, nhưng do thiếu tài nguyên và không có thuộc địa lớn, họ đã bỏ lỡ cơ hội của cuộc Cách mạng Công nghiệp và dần trở thành các quốc gia hạng hai. Việc thiếu tài nguyên quan trọng và thuộc địa đã hạn chế khả năng công nghiệp hóa và phát triển kinh tế của các quốc gia này, làm cho họ không thể duy trì vị thế mạnh mẽ trong bối cảnh công nghiệp hóa nhanh chóng của các cường quốc khác.

Vào cuối thế kỷ 19, sản lượng thép trở thành chỉ số quan trọng nhất để đo lường sức mạnh quốc gia. Thép là nguyên liệu cần thiết cho máy bay, pháo, và tàu chiến, và Đức có thể dám khiêu chiến trong Chiến tranh Thế giới I là vì sản lượng thép của họ vượt tổng sản lượng của Anh, Pháp và Nga. Mặt khác vào thời điểm đó, bốn quốc gia có sản lượng công nghiệp cao nhất thế giới lúc bấy giờ là Mỹ, Đức, Anh và Nga, hoàn toàn phù hợp với trữ lượng tài nguyên của mình, cho thấy rằng trữ lượng tài nguyên quyết định sức mạnh quốc gia.

Đến thế kỷ 20, để đạt được công nghiệp hóa, không chỉ cần than đá và quặng sắt mà còn cần dầu mỏ. Bản chất lý do tại sao Đức và Nhật Bản phát động Thế chiến thứ hai là để có được tài nguyên. Đức quan tâm đến dầu mỏ ở vùng Caucasus và quặng sắt ở Thụy Điển, trong khi Nhật Bản nhắm đến dầu mỏ ở Đông Nam Á và than sắt ở Đông Bắc Trung Quốc. Sự thiếu hụt dầu mỏ đã dẫn đến quyết định của Đức xâm lược Liên Xô và Nhật Bản tấn công Trân Châu Cảng đánh dấu bước vào con đường “cá cược vận mệnh quốc gia”.

Một lý do rất quan trọng giải thích tại sao Liên Xô có thể công nghiệp hóa nhanh chóng trong những năm 1930 là nhờ việc thăm dò dầu mỏ ở chính Liên Xô. Với các mỏ dầu Baku ở Caucasus và sự chuyển giao công nghệ từ Mỹ sau Đại Suy Thoái, cùng với chính sách chênh lệch giữa công nghiệp và nông nghiệp của Stalin, Liên Xô đã chỉ trong hai kế hoạch 5 năm để phát triển từ một nước nông nghiệp thành một nước công nghiệp, thay thế Đức Trở thành nền kinh tế lớn nhất châu Âu.

Vào năm 1939, sản lượng dầu mỏ của Liên Xô đã đạt 30 triệu tấn, đứng thứ hai thế giới, vượt qua tổng sản lượng của châu Âu. Vậy ai là số một thế giới? Nước đứng đầu thế giới về sản lượng dầu mỏ lúc bấy giờ là Mỹ, với sản lượng 170 triệu tấn, chiếm một nửa tổng sản lượng toàn cầu. Sự dồi dào về dầu mỏ đã giúp Mỹ chiếm 38% sản lượng công nghiệp toàn cầu.

Sự chuyển mình này cho thấy, trong khi Trung Quốc, nhờ điều kiện khí hậu thuận lợi, đã phát triển nền văn minh nông nghiệp tiên tiến, thì Bắc Mỹ, với tài nguyên phong phú, đã tận dụng cơ hội của cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ hai. Do thiếu hụt tài nguyên, Trung Quốc đã gặp khó khăn trong công nghiệp hóa, trong khi Bắc Mỹ với tài nguyên đa dạng đã nhanh chóng trở thành trung tâm công nghiệp.

Về phần châu Âu, mặc dù có trữ lượng than đá và quặng sắt phong phú, nhưng việc thiếu dầu mỏ đã khiến sản lượng công nghiệp của châu Âu bị Mỹ và Liên Xô vượt qua. Sự suy giảm sức mạnh kinh tế đã dẫn đến sự giảm sút trong vị thế ngoại giao, tạo điều kiện cho sự phụ thuộc vào Mỹ và Liên Xô sau này. Điều đáng nói là sau Thế chiến thứ hai, để tăng cường hợp tác, các nước Tây Âu đã thành lập Cộng đồng Than thép Châu Âu, với mục đích gắn kết lợi ích thông qua gắn kết tài nguyên, điều này sau này trở thành nền tảng của Liên minh châu Âu (EU).

Trong thời kỳ thuộc địa, do chi phí vận chuyển đường biển cao và bảo hộ thương mại khu vực, các quốc gia phụ thuộc nhiều vào tài nguyên nội địa để phát triển công nghiệp. Điều này cho thấy, tài nguyên là yếu tố quyết định vận mệnh quốc gia, và sức mạnh tổng hợp của một quốc gia phụ thuộc vào cả số lượng người dân được giáo dục và trữ lượng tài nguyên khoáng sản.

Trung Quốc, mặc dù có nhiều quặng sắt, nhưng phần lớn là quặng nghèo với chất lượng thấp và chi phí khai thác cao. Khu vực duy nhất có nguồn tài nguyên phong phú là Đông Bắc Trung Quốc. Dù quặng sắt ở Đông Bắc cũng có chất lượng không cao, nhưng việc khai thác lộ thiên và vị trí địa lý thuận lợi cho việc xây dựng đường sắt đã giúp giảm chi phí vận chuyển. Đông Bắc còn có đất đen màu mỡ, được xem là kho lương thực thực sự của Trung Quốc. Vào những năm 1960, Đông Bắc còn phát hiện ra dầu mỏ, giải quyết vấn đề “khủng hoảng dầu” của Trung Quốc. Nói chung, Đông Bắc là khu vực tài nguyên phong phú nhất của Trung Quốc, với các nguồn tài nguyên chiến lược như, than đá, quặng sắt, dầu mỏ và lương thực.

Đây cũng là lý do tại sao Nhật Bản và Nga đã từng tranh giành kịch liệt để kiểm soát khu vực Đông Bắc của Trung Quốc. Đối với Nhật Bản, mặc dù khí hậu ở Đông Bắc khá lạnh, nhưng khu vực này chứa các khoáng sản cần thiết cho công nghiệp hóa, có giá trị chiến lược hơn nhiều so với các khu vực khác. Sau cuộc chiến tranh Nga-Nhật, Bắc Mãn Châu bị Nga chiếm đóng, trong khi Nam Mãn Châu bị Nhật Bản kiểm soát. Đông Bắc về mặt danh nghĩa vẫn thuộc về Trung Quốc, nhưng thực tế đã bị chia cắt giữa Nhật Bản và Nga.

Từ xưa, Nhật Bản luôn mong muốn chinh phục lục địa Đông Á. Tuy nhiên, do thiếu quặng sắt và ngựa, Nhật Bản đã luôn gặp bất lợi trước Trung Quốc trong hàng nghìn năm trước cuộc Cách mạng Công nghiệp, và chưa bao giờ giành chiến thắng. Trong thời kỳ cổ đại, do thiếu tài nguyên sắt, nhiều binh sĩ cấp thấp ở Nhật Bản chỉ có thể mặc giáp gỗ. Sau cuộc Cách mạng Công nghiệp, Nhật Bản đã tận dụng cơ hội khi Trung Quốc triều Thanh suy yếu, và thông qua Chiến tranh Trung-Nhật (1894-1895), đã thay thế Trung Quốc để trở thành trung tâm địa chính trị của Đông Á.

Sau cách mạng Tân Hợi, Nhật Bản đã triển khai một chiến lược tàn khốc để ngăn chặn sự trỗi dậy của Trung Quốc bằng cách cắt đứt nguồn cung cấp quặng sắt, qua đó khóa chặt quá trình công nghiệp hóa của Trung Quốc. Vào năm 1915, Nhật Bản đã lợi dụng tình hình chiến tranh thế giới và sự thiếu quan tâm của các cường quốc phương Tây để ép buộc chính phủ của Viên Thế Khải ký kết “21 Điều Khoản”, trong đó có các điều khoản quan trọng:

Trung Quốc đồng ý chuyển quyền khai thác quặng ở Đông Bắc (Mãn Châu) cho Nhật Bản.Cho phép Nhật Bản xây dựng đường sắt ở Đông Bắc để kết nối các mỏ quặng lớn.Cải tổ Công ty Than và Sắt Hanyeping, nhà máy thép lớn nhất Trung Quốc, thành công ty liên doanh Trung-Nhật và bị Nhật Bản kiểm soát.

Đối với các quan chức Bắc Dương thời đó, việc đồng ý những điều khoản này chỉ là mất mát một chút lợi ích kinh tế và ảnh hưởng có thể kiểm soát được. Tuy nhiên, quyết định này đã mang lại hậu quả nghiêm trọng cho Trung Quốc.

Sau khi quyền khai thác mỏ ở Đông Bắc bị chuyển giao cho Nhật Bản, Trung Quốc đã mất đi cơ sở sản xuất quặng sắt quan trọng nhất. Nhật Bản thậm chí không để lại cho Trung Quốc một chút tài nguyên nào. Công ty Than và Sắt Hanyeping, đã bị Nhật Bản kiểm soát và trở thành nhà cung cấp quặng sắt cho Nhà máy Sắt Yawata của Nhật Bản. Kể từ đó, khả năng sản xuất thép của Trung Quốc đã đình trệ trong suốt ba mươi năm, và quá trình công nghiệp hóa của Trung Quốc bị đóng băng trong một thời gian dài.

Vào năm 1914, Trung Quốc sản xuất khoảng 60.000 tấn thép mỗi năm, chủ yếu từ Công ty Than và Sắt Hanyeping. Đến năm 1934, sau khi Nhật Bản cắt đứt nguồn cung cấp quặng sắt, sản lượng thép của Trung Quốc đã giảm xuống còn 50.000 tấn mỗi năm. Chính quyền dân quốc Đảng nhận thức rõ tầm quan trọng của công nghiệp nặng, nhưng trong bối cảnh bị phong tỏa quặng sắt, mọi nỗ lực đều trở nên vô ích. Mặc dù phong trào “Dương vụ vận động” cuối triều Thanh đã có những nỗ lực trong phát triển công nghiệp nặng, nhưng với sự thiếu hụt quặng sắt, Trung Quốc chỉ có thể phát triển công nghiệp nhẹ và phụ thuộc vào xuất khẩu hàng dệt để kiếm tiền, giữ nền kinh tế trong trạng thái nông nghiệp. Chỉ có tỉnh Sơn Tây dưới sự cai trị của Diêm Tích Sơn là có nguồn than đá phong phú, do đó phát triển thành “mẫu tỉnh”.

Ngược lại, Nhật Bản sau khi chiếm quyền khai thác quặng sắt ở Đông Bắc đã có được nguồn tài nguyên cần thiết cho công nghiệp hóa, giúp sức mạnh quốc gia của họ tăng trưởng nhanh chóng. Chính vì vậy, Nhật Bản đã đề xuất chính sách “Mãn Châu Quốc” và coi Đông Bắc là lợi ích cốt lõi. Sau sự kiện Phụng Thiên “9.18”, Nhật Bản đã hoàn toàn kiểm soát tài nguyên khoáng sản Đông Bắc, giúp sản lượng thép của Nhật Bản tăng gấp ba lần. Điều này đã giúp Nhật Bản phục hồi từ cuộc Đại Suy thoái và kích thích tham vọng mở rộng của họ.

Sau khi Nhật Bản thất bại trong chiến tranh, Đông Bắc, với tài nguyên phong phú đã trở thành khu vực công nghiệp hàng đầu châu Á. Sau khi thành lập nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, lý do chính khiến các dự án 156 do Liên Xô hỗ trợ tập trung vào Đông Bắc thay vì Đông Nam là vì Đông Bắc có nguồn tài nguyên khoáng sản phong phú, còn Đông Nam thì không.

Với tài nguyên Đông Bắc và công nghệ do Liên Xô cung cấp, sản lượng thép của Trung Quốc đã từ 40.000 tấn năm 1948 tăng lên 8 triệu tấn năm 1958, đánh dấu bước đầu tiên trong công nghiệp hóa.

Tuy nhiên, sau năm 1960, tốc độ tăng trưởng công nghiệp của Trung Quốc đã chậm lại, bởi vì sản lượng tài nguyên Đông Bắc chỉ đủ cho một quy mô công nghiệp hạn chế. Ví dụ, mỏ dầu Đại Khánh chỉ sản xuất được 30 triệu tấn dầu mỗi năm, đủ cho một tỉnh nhưng không đủ cho một quốc gia lớn.

Sau chiến tranh thế giới thứ hai, hệ thống thuộc địa do Anh và Pháp dẫn đầu đã sụp đổ, thay vào đó là hệ thống thương mại tự do do Mỹ lãnh đạo. Đức và Nhật Bản, hai quốc gia thiếu tài nguyên, đã được hưởng lợi từ điều này. Trước đó, Đức và Nhật Bản đã gây ra những cuộc chiến tranh tàn khốc để cướp đoạt tài nguyên dầu mỏ, gây ra thảm họa lớn cho nhân loại. Tuy nhiên, sau chiến tranh thế giới thứ hai, nhờ tham gia vào hệ thống toàn cầu hóa do Mỹ thiết kế, Đức và Nhật Bản có thể nhập khẩu khoáng sản từ các quốc gia châu Á, châu Phi và châu Mỹ Latinh với chi phí thấp, thoát khỏi tình trạng bị nghẹt thở bởi tài nguyên.

Đặc biệt sau khi phát minh ra container, chi phí bốc dỡ hàng tại cảng giảm mạnh, chi phí vận tải biển được giảm xuống chỉ còn 1/30 so với vận tải đường bộ, điều này đã thay đổi vận mệnh của Đông Á. Là khu vực gió mùa, Đông Á mặc dù có mật độ dân số cao nhưng tài nguyên khoáng sản lại cực kỳ khan hiếm. Trong thời kỳ thuộc địa, do các phe phái bị chia rẽ, chi phí vận tải biển cao, sự bất lợi về tài nguyên của Đông Á bị khuếch đại vô tận, dẫn đến tình trạng nghèo đói kéo dài. Trong thời đại toàn cầu hóa, với việc thuế quan và chi phí vận tải biển giảm, Đông Á có nhiều cảng nước sâu có thể nhập khẩu tài nguyên từ nước ngoài với giá rẻ, vượt qua được nút thắt về sự thiếu hụt tài nguyên.

Trong những năm 50-60 của thế kỷ trước, tức là thời kỳ hệ thống Bretton Woods, theo kế hoạch của Mỹ, thương mại toàn cầu được tự do hóa và đồng đô la Mỹ, với tư cách là đồng tiền thanh toán quốc tế, được liên kết với vàng. Trung Đông, châu Phi, và Mỹ Latinh được định hình là các quốc gia cung cấp tài nguyên và chịu trách nhiệm xuất khẩu nguyên liệu thô. Châu Âu và Mỹ trở thành trung tâm chuỗi giá trị toàn cầu, sản xuất sản phẩm có giá trị gia tăng cao, xuất khẩu thương hiệu và công nghệ. Đông Á, với nguồn lao động dồi dào, được định hình là cơ sở sản xuất, trong đó Nhật Bản chịu trách nhiệm sản xuất các sản phẩm tầm trung, còn bốn con hổ Đông Á (HongKong, Singapore, Hàn Quốc và Đài Loan ) sản xuất các sản phẩm thấp cấp. Trong khi đó, Trung Quốc và Liên Xô bị loại trừ khỏi hệ thống thương mại tự do và bị cô lập khỏi quá trình toàn cầu hóa.

Nhờ sự thúc đẩy của cuộc cách mạng container, chi phí vận tải biển giảm nhanh chóng, khoảng cách giữa các khu vực ven biển Đông Á và các nguồn tài nguyên được rút ngắn đáng kể, tương đương với việc xây dựng một mỏ ngay trước cửa nhà. Sau khi thoát khỏi sự ràng buộc về tài nguyên, Nhật Bản và bốn con hổ Đông Á có sự tăng trưởng kinh tế nhanh chóng, tiếp nhận nhiều ngành công nghiệp trung và thấp cấp từ phương Tây.

Tuy nhiên, hệ thống này gặp nhiều vấn đề vào những năm 70. Một mặt, OPEC hợp tác với nhau để thực hiện cấm vận đối với phương Tây, khiến chi phí năng lượng tăng vọt. Mặt khác, với tư cách là bên sản xuất, Nhật Bản và bốn con hổ Đông Á chỉ có hơn một tỷ người; trong khi đó, phương Tây có năm tỷ người. Các sản phẩm của Đông Á không thể đáp ứng nhu cầu của phương Tây, khiến thế giới phương Tây rơi vào tình trạng lạm phát nghiêm trọng, với việc giá năng lượng tăng vọt và mức lương cũng tăng cao chóng mặt.

Để giải quyết cuộc khủng hoảng lạm phát đình trệ, Mỹ đã sử dụng cách mạng Iran để thu hút các quốc gia vùng Vịnh như Saudi Arabia, bằng cách cung cấp bảo đảm an ninh để đổi lấy việc sử dụng đô la để thanh toán dầu mỏ, và phân hóa các phe trong OPEC để đẩy giá dầu xuống. Đến giữa những năm 1980, phe tăng sản lượng do Ả Rập Saudi đại diện đã áp đảo phe cắt giảm sản xuất do Iraq đại diện, giúp giảm bớt tình trạng thiếu hụt năng lượng toàn cầu.

Mặt khác, để giải quyết vấn đề chi phí lao động tăng cao, Mỹ quyết định mở thêm các nhà máy gia công mới. Trong những năm 1980, Ấn Độ thuộc khối Xô viết, Việt Nam vừa kết thúc chiến tranh với Mỹ, hai bên còn nhiều thù hận. Trên toàn thế giới chỉ có một quốc gia có dân số đông, tài nguyên khoáng sản khan hiếm, bờ biển dài và có quan hệ tốt với phương Tây, đó là Trung Quốc. Theo đánh giá của các doanh nghiệp Mỹ, công nhân Trung Quốc làm việc rất chăm chỉ, chịu đựng, một công nhân Trung Quốc có cường độ công việc tương đương với năm công nhân Mỹ. Vì vậy, Mỹ quyết định mở cửa thị trường cho Trung Quốc, đưa Trung Quốc vào vòng tròn phân công lao động quốc tế.

Sau khi hội nhập vào hệ thống thương mại tự do do Hoa Kỳ dẫn đầu, Trung Quốc đã giải quyết được nhược điểm về thiếu hụt tài nguyên. Với công nghệ của phương Tây, tài nguyên từ châu Á, châu Phi, Mỹ Latinh và lực lượng lao động dồi dào trong nước, nền kinh tế Trung Quốc nhanh chóng phát triển. Đặc biệt, các khu vực ven biển và ven sông đã trở thành những khu vực hưởng lợi lớn nhất trong việc mở cửa với thế giới bên ngoài. Có một số lượng lớn các cảng nước sâu ở bờ biển phía đông nam, có thể tiếp nhận các tàu khổng lồ 300.000 tấn. Sau khi phát minh ra container, lợi thế vận chuyển của Trung Quốc đã nổi lên và nước này có thể nhập khẩu tài nguyên khoáng sản với chi phí thấp hơn.

Đối với khu vực ven biển Đông Nam Trung Quốc, trước khi mở cửa với thế giới bên ngoài, do thiếu tài nguyên khoáng sản nên chi phí phát triển công nghiệp hiện đại rất cao. Sau khi hội nhập hệ thống thương mại tự do, với chi phí vận chuyển thấp, bờ biển phía Đông Nam đã gần hơn đáng kể với thị trường và nguồn tài nguyên, đạt tốc độ tăng trưởng cực cao. Ngược lại, các thành phố dựa vào tài nguyên ban đầu ở Đông Bắc và Bắc Trung Quốc đang dần suy giảm do chi phí khai thác và vận chuyển cao hơn so với nước ngoài.

– Giai đoạn đầu là từ những năm 1980 đến 1990, trong thời kỳ đó Trung Quốc mặc dù có nhiều lao động, nhưng trình độ giáo dục bình quân thấp, nên chủ yếu đảm nhận các ngành công nghiệp thấp cấp như dệt may. Nhiều doanh nghiệp ở các thị trấn của Giang Tô, Chiết Giang và Quảng Đông xuất khẩu quần áo đến châu Âu và Mỹ, kiếm lợi nhuận rất thấp bằng cách gia công nguyên liệu. Thời kỳ đó, do giá trị gia tăng thấp, chỉ có thể đổi 800 triệu chiếc áo sơ mi lấy một chiếc máy bay Boeing.

– Giai đoạn thứ hai là từ những năm 2000 đến 2010, khi sự phổ biến của máy tính đã thay đổi vận mệnh của Trung Quốc. Trước những năm 2000, ngưỡng để tham gia ngành chế tạo trung cấp rất cao, chỉ những kỹ sư đã qua đào tạo về khoa học và kỹ thuật mới có thể làm việc trong lĩnh vực này. Đây cũng là lý do tại sao Nhật Bản có thể đảm nhận các ngành công nghiệp trung cấp như ô tô và máy công cụ, bởi Nhật Bản có hàng chục triệu kỹ sư. Với sự tiến bộ trong công nghệ bán dẫn, máy tính đã được đưa vào quy trình sản xuất từ những năm 1990 và ngưỡng sản xuất tầm trung đã giảm đáng kể. Nhiều nhiệm vụ khó khăn được chia sẻ bởi máy tính và công nhân chỉ cần có trình độ học vấn trung học trở lên vẫn có thể hiểu được hướng dẫn sử dụng. Vào năm 2001, tận dụng cơ hội gia nhập WTO, Trung Quốc đã tiếp nhận một lượng lớn ngành chế tạo trung cấp từ nước ngoài, các ngành công nghiệp như thép, hóa chất, kim loại màu, đóng tàu, ô tô, và máy công cụ nhanh chóng phát triển, tạo nền tảng cho vị thế của Trung Quốc như một công xưởng của thế giới.

Ngược lại, từ những năm 1980, Mỹ đã dần từ bỏ các ngành công nghiệp trung và thấp cấp, tỷ trọng ngành chế tạo trong toàn cầu giảm rõ rệt, mất đi vị thế là công xưởng của thế giới. Tuy nhiên, Mỹ vẫn duy trì hoặc thậm chí nâng cao quyền lực kiểm soát nền kinh tế toàn cầu, bởi nước này là người đặt ra các quy tắc thương mại quốc tế và quyết định mối liên kết giữa các quốc gia trong phân công lao động quốc tế.

– Thứ nhất là các quốc gia tiêu thụ như châu Âu và Mỹ, chủ yếu xuất khẩu tiền tệ, thương hiệu và công nghệ, với thu nhập bình quân đầu người trên 40.000 USD.

– Thứ hai là các quốc gia tài nguyên ở châu Á, châu Phi, và Mỹ Latinh, mức sống của họ tỉ lệ thuận với sản lượng tài nguyên khoáng sản; chẳng hạn, Saudi Arabia với trữ lượng dầu lớn và chi phí khai thác thấp có thể sống như một quốc gia phát triển; Mỹ Latinh có sản lượng tài nguyên trung bình với thu nhập bình quân đầu người khoảng 10.000 USD; còn các nước châu Phi nội địa với chi phí khai thác cao thì không đủ ăn.

– Thứ ba là các quốc gia sản xuất như Đông Á, mức độ giàu có của họ liên quan đến vị trí trong hệ thống phân công lao động thế giới. Nhật Bản và Hàn Quốc, với ngành công nghiệp cao cấp, có thu nhập bình quân đầu người khoảng 30.000 USD; Trung Quốc với ngành công nghiệp trung cấp có thu nhập bình quân đầu người khoảng 12.000 USD; còn Ấn Độ và Việt Nam với ngành công nghiệp thấp cấp có thu nhập bình quân đầu người dưới 5.000 USD.

Sở dĩ Mỹ tự tin chuyển giao ngành sản xuất sang Đông Á vì Đông Á có dân số rất đông nhưng tài nguyên lại rất thiếu, nên dễ dàng bị kiểm soát. Chỉ cần hàng hóa toàn cầu được thanh toán bằng đô la, thì Mỹ có thể kiểm soát được mạch máu kinh tế của Đông Á. Các nước Đông Á có nhiều người hơn và ít khoáng sản hơn. Nếu họ muốn nhập khẩu các nguồn tài nguyên cần thiết cho công nghiệp hóa từ nước ngoài, họ phải trả bằng đô la Mỹ, họ chỉ có thể áp dụng nền kinh tế định hướng xuất khẩu. Nước này giới thiệu vốn và công nghệ từ phương Tây thông qua xúc tiến đầu tư, sau đó nhập khẩu tài nguyên khoáng sản từ châu Á, châu Phi và châu Mỹ Latinh, lắp ráp, chế biến và xuất khẩu hàng hóa giá rẻ sang châu Âu và Mỹ để thu ngoại tệ. Một phần lớn lợi nhuận được chia cho các công ty nước ngoài, phần lợi nhuận còn lại tiếp tục được dùng để nhập khẩu các nguồn lực nhằm mở rộng tái sản xuất, hình thành một chu kỳ kinh tế. Nền kinh tế định hướng xuất khẩu của Đông Á dựa vào lao động giá rẻ để đổi lấy nguồn tài nguyên ở nước ngoài. Thay vì gọi là công xưởng của thế giới, nó nên được gọi là xưởng gia công của thế giới, vì phần lớn thu nhập là từ phí gia công, đều là tiền làm việc vất vả.

Ngược lại, Mỹ không dám chuyển ngành chế tạo đến các quốc gia như Brazil hay Argentina. Vì những quốc gia này có tài nguyên tương đối phong phú, nếu phát triển ngành chế tạo lớn, mức độ phụ thuộc vào nhập khẩu sẽ không cao, và nhu cầu về đô la sẽ thấp hơn nhiều so với Đông Á, khiến Mỹ khó kiểm soát được. Mỹ thiên về việc chuyển ngành chế tạo đến các quốc gia thiếu tài nguyên như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Việt Nam, và Ấn Độ.

Sự khan hiếm tài nguyên bình quân đầu người là tình trạng quốc gia lớn nhất của Trung Quốc. Mọi quyết định đều cần phải tính đến tình hình thực tế này, nếu không sẽ dễ đánh giá quá cao lợi thế của Trung Quốc. Trung Quốc có tổng lượng khoáng sản không thấp, nếu nước này chỉ có 100 triệu người thì tài nguyên có thể tự cung tự cấp; nhưng với 1.4 tỷ người, phần lớn tài nguyên phải phụ thuộc vào nhập khẩu. Trung Quốc sản xuất khoảng 1 tỷ tấn thép mỗi năm, là quốc gia sản xuất thép lớn nhất thế giới; nhưng để làm được điều này, Trung Quốc phải nhập khẩu 1.1 tỷ tấn quặng sắt mỗi năm, chiếm 72% tổng lượng quặng sắt nhập khẩu toàn cầu. Không chỉ vậy, Trung Quốc còn phải nhập khẩu 500 triệu tấn dầu thô, 1500 tỷ mét khối khí tự nhiên, 300 triệu tấn than, 25 triệu tấn đồng, và 16 triệu tấn lương thực mỗi năm.Có thể nói, nguồn tài nguyên nhập khẩu khổng lồ đã trở thành nền tảng hỗ trợ cho hệ thống công nghiệp lớn nhất thế giới. Nếu không có nguồn lực nhập khẩu từ nước ngoài, các nhà máy chỉ có thể đóng cửa, công nhân sẽ thất nghiệp và trình độ công nghiệp hóa có thể bị lùi lại trong nhiều thập kỷ.

Đối với các quốc gia Đông Á, tầm quan trọng của nhập khẩu lớn hơn xuất khẩu, hoặc nói cách khác, mục đích của xuất khẩu là để kiếm ngoại tệ nhằm đảm bảo nhập khẩu. Trong thời kỳ thiếu ngoại tệ, chỉ có thể duy trì khả năng nhập khẩu bằng cách đánh giá cao giá trị đồng tiền nội tệ. Một lý do rất quan trọng khiến Trung Quốc có đủ ăn sau những năm 1970 là nước này đã tiếp thu công nghệ sản xuất phân bón và nguồn cung cấp dầu mỏ của phương Tây từ Trung Đông. Tại sao nền kinh tế Triều Tiên sụp đổ sau sự sụp đổ của Liên Xô và phải bước vào “Cuộc hành quân gian khổ” ? Vi là do Triều Tiên mất nguồn dầu mỏ do Liên Xô cung cấp, không có dầu thì không thể sản xuất phân bón, dẫn đến sản lượng lương thực giảm. Sự chăm chỉ của người Đông Á là một sự lựa chọn bất đắc dĩ, vì tài nguyên khoáng sản khan hiếm, không thể nằm nghỉ như người Mỹ Latinh. Đối với các quốc gia Đông Á, nếu xảy ra tình trạng thâm hụt thương mại kéo dài, khả năng nhập khẩu tài nguyên sẽ giảm, kinh tế sẽ bị ảnh hưởng.

Không chỉ vậy, đối với Trung Quốc, thặng dư ngoại tệ không chỉ giúp đảm bảo nhập khẩu mà còn ổn định tỷ giá. Khi các doanh nghiệp xuất khẩu quy đổi ngoại tệ, ngân hàng trung ương sẽ điều chỉnh lượng tiền tệ, tạo ra dự trữ ngoại tệ. Phần lớn tiền tệ cơ sở của Trung Quốc là dự trữ ngoại tệ, các ngân hàng thương mại dựa vào tiền tệ cơ sở để phát hành tiền, điều này tương đương với việc liên kết gián tiếp với tín dụng đô la. Đây cũng là một trong những lý do khiến biên độ biến động của tỷ giá nhân dân tệ thấp hơn so với hầu hết các đồng tiền khác.

Nếu nói rằng từ những năm 1980 đến những năm 2000 , nền kinh tế Trung Quốc chủ yếu được thúc đẩy bởi xuất khẩu và đẩy mạnh công nghiệp hóa thông qua các phương pháp luân chuyển cao như chế biến nguyên liệu cung ứng. Sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008 , nhu cầu từ châu Âu và Mỹ giảm mạnh. Để ngăn chặn tình trạng dư thừa công suất và hỗ trợ chu kỳ kinh tế, Trung Quốc đã sử dụng bất động sản và cơ sở hạ tầng làm điểm khởi đầu để kích thích tăng trưởng kinh tế. Bất cứ khi nào xuất khẩu yếu kém, bất động sản và cơ sở hạ tầng sẽ trở thành công cụ hỗ trợ nền kinh tế. Tuy nhiên, trong khi tổng GDP và nhập khẩu tài nguyên tiếp tục tăng trưởng thì nợ trong nước cũng tăng tương ứng. Thể hiện cụ thể là sự gia tăng tỷ lệ đòn bẩy vĩ mô.

Không thể phủ nhận rằng, mặc dù đã tồn tại nhiều nhà máy bóc lột sức lao động trong quá khứ, trong vài thập kỷ qua, Trung Quốc đã là người chiến thắng lớn nhất của toàn cầu hóa. Là một quốc gia có tài nguyên khoáng sản bản địa rất khan hiếm, trong thời kỳ chủ nghĩa thực dân do châu Âu dẫn đầu, Trung Quốc gặp khó khăn trong việc nhập khẩu tài nguyên với chi phí thấp do các rào cản thuế quan được Anh và Pháp xây dựng (điển hình là hệ thống ưu đãi của đế quốc), làm cho việc công nghiệp hóa trở nên xa vời. Tuy nhiên, dưới hệ thống thương mại tự do do Mỹ dẫn đầu, chi phí thuế quan đã giảm đáng kể, và trật tự quốc tế trở nên ổn định hơn, các cướp biển gần như bị triệt tiêu. Trung Quốc có thể nhập khẩu tài nguyên khoáng sản với chi phí thấp hơn, tạo nền tảng cho sự công nghiệp hóa.

– Một mặt, sau khi Trung Quốc hội nhập vào hệ thống toàn cầu hóa, nước này đã đẩy giá cả hàng hóa xuống thấp nhờ chi phí lao động cực kỳ thấp. Sự đóng góp của lao động nhập cư Trung Quốc đã giúp Hoa Kỳ tận hưởng một môi trường thoải mái với tốc độ tăng trưởng cao và lạm phát thấp.

– Mặt khác, khi thời gian trôi qua, quy mô kinh tế của Trung Quốc đang ngày càng mở rộng và có xu hướng mờ nhạt để bắt kịp Hoa Kỳ. Sau năm 2014 , khi GDP của Trung Quốc chiếm hơn 60% GDP của Hoa Kỳ , Hoa Kỳ đã phát triển cảm giác khủng hoảng mạnh mẽ. Để duy trì quyền bá chủ trên thế giới, chính sách của Hoa Kỳ đối với Trung Quốc đã chuyển từ can dự sang ngăn chặn, Trung Quốc và Hoa Kỳ bước vào giai đoạn cạnh tranh toàn diện.

Là một quốc gia thiếu tài nguyên nhưng đông dân, Trung Quốc phải tiêu tốn hàng nghìn tỷ đô la mỗi năm để nhập khẩu tài nguyên. Các nguồn tài nguyên như dầu mỏ từ Trung Đông, quặng sắt từ Australia, khí đốt tự nhiên từ Trung Á, quặng đồng từ Chile, quặng lithium từ Argentina, quặng nhôm từ châu Phi, cao su từ Đông Nam Á và đậu nành từ Hoa Kỳ tạo thành nền tảng của Nền kinh tế Trung Quốc. Để đảm bảo năng lực nhập khẩu, Trung Quốc phải duy trì mức xuất khẩu cực cao để kiếm đô la Mỹ. Vì vậy, phương pháp kiềm chế Trung Quốc của Hoa Kỳ là hạn chế thương mại, ngăn không cho Trung Quốc có đủ tài nguyên từ nước ngoài.

Đối với Mỹ, cách đơn giản và thô bạo nhất là áp đặt cấm vận thương mại, sử dụng ưu thế hải quân của mình để ngăn chặn các tàu chở hàng đi đến Trung Quốc ở phía tây eo biển Malacca, cắt đứt dây chuyền thương mại của Trung Quốc. Hoặc là có thể đóng băng việc nắm giữ ngoại hối bằng đô la Mỹ của Trung Quốc và hạn chế sức mua ở nước ngoài của Trung Quốc. Hầu hết các nguồn lực của Trung Quốc phụ thuộc vào nhập khẩu từ nước ngoài. Các lệnh cấm vận thương mại/đóng băng ngoại hối có thể nhanh chóng khiến ngành công nghiệp của Trung Quốc rơi vào tình trạng bế tắc. Tuy nhiên, những biện pháp này chỉ là hành động chiến tranh mà Hoa Kỳ thực hiện để chống lại Nhật Bản và Đức trong Thế chiến thứ hai. Không có lý do chính đáng nào để làm điều này trong thời bình, nếu không làm đúng cách rất dễ dẫn đến chiến tranh hạt nhân giữa hai nước nếu không được thực hiện cẩn thận.

Vì không thể trực tiếp hạn chế nhập khẩu, phương pháp gián tiếp là làm giảm sức cạnh tranh xuất khẩu của Trung Quốc (sức cạnh tranh xuất khẩu ≠ quy mô xuất khẩu ≠ thặng dư thương mại), qua đó giảm khả năng thanh toán nhập khẩu và khai thác tài nguyên của Trung Quốc.

Trong nhiệm kỳ của Obama, Mỹ đã sử dụng TPP (Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương). Mỹ hy vọng sẽ tạo ra một hệ thống thương mại mới ở khu vực châu Á-Thái Bình Dương, loại bỏ Trung Quốc. Tuy nhiên, TPP cuối cùng đã thất bại, không chỉ vì Trump lên nắm quyền mà còn vì các quốc gia thành viên TPP có mức độ phát triển không đồng đều, khó có thể thống nhất các tiêu chuẩn thương mại.

Trong nhiệm kỳ của Trump, Mỹ đã sử dụng chiến tranh thương mại. Mỹ hy vọng thông qua việc tăng thuế để làm tăng chi phí xuất khẩu của Trung Quốc sang Mỹ, kết hợp với cải cách thuế của Mỹ, gây áp lực buộc ngành chế tạo của Trung Quốc trở về Mỹ. Tuy nhiên, hiệu quả của chiến tranh thương mại rất hạn chế, do chi phí lao động của Trung Quốc thấp hơn nhiều so với Mỹ, ngay cả khi áp dụng mức thuế 25%, khả năng cạnh tranh của ngành sản xuất Trung Quốc vẫn cao hơn Mỹ. Dưới thời Trump, xuất khẩu của Trung Quốc sang Mỹ tăng thay vì giảm, khoảng cách sức mạnh quốc gia giữa Trung Quốc và Mỹ ngày càng được thu hẹp.

Khi Biden lên nắm quyền, sau một loạt các đánh giá, Mỹ đã từ bỏ ý tưởng tách rời hoàn toàn khỏi Trung Quốc, vì điều đó sẽ khiến lạm phát ở Mỹ hoàn toàn mất kiểm soát. Nội các của Biden đã thiết kế một chiến lược mới đối với Trung Quốc, đó là phong tỏa công nghệ + tái cấu trúc chuỗi cung ứng, với việc sử dụng các lá bài Nga-Ukraine và Đài Loan.

Đối với Trung Quốc, sức cạnh tranh xuất khẩu => thu nhập ngoại tệ => khả năng nhập khẩu tài nguyên=>giới hạn phát triển kinh tế. Trong thời kỳ hưởng lợi từ dân số, Trung Quốc có thể duy trì sức cạnh tranh xuất khẩu nhờ chi phí lao động thấp. Tuy nhiên, với sự lão hóa dân số nhanh chóng và chi phí lao động trong nước gia tăng, xu hướng chuyển các ngành công nghiệp thấp cấp sang Ấn Độ và Đông Nam Á là không thể tránh khỏi. Để duy trì sức cạnh tranh xuất khẩu, Trung Quốc cần hoàn tất nhanh chóng việc chuyển đổi và nâng cấp ngành công nghiệp, chiếm vị trí thuận lợi hơn trong hệ thống thương mại toàn cầu, và vượt qua bẫy thu nhập trung bình bằng cách xuất khẩu sản phẩm có giá trị gia tăng cao. Đây cũng là con đường mà Nhật Bản và Hàn Quốc đã từng đi qua.

Tuy nhiên, nếu muốn thực hiện chuyển đổi và nâng cấp công nghiệp, Trung Quốc không thể thiếu công nghệ và quản lý nhập khẩu từ phương Tây, trong đó quản lý quan trọng không kém công nghệ. Sự trỗi dậy của Internet ở Trung Quốc ở một mức độ nhất định là kết quả của việc sao chép các mô hình kinh doanh của phương Tây và lượng người dùng địa phương khổng lồ. Nhiều doanh nhân Internet có kinh nghiệm làm việc tại Hoa Kỳ.

Điều này đòi hỏi phải cắt đứt các kênh mà Trung Quốc có thể tiếp cận công nghệ từ phương Tây. Trong nhiệm kỳ Trump, Mỹ đã cố gắng cắt nguồn cung cho các công ty công nghệ Trung Quốc nhưng hiệu quả không đáng kể. Do quyền tài phán dài hạn của Hoa Kỳ chỉ có thể nhắm vào Trung Quốc chứ không thể hạn chế các đồng minh của nước này, nên các công ty Trung Quốc vẫn có thể có được công nghệ tiên tiến từ Châu Âu, Nhật Bản và Hàn Quốc.

Khác với Trump, Biden nhận thức rõ rằng sức mạnh thực sự của Mỹ không nằm ở quy mô kinh tế và quân sự mà ở khả năng sử dụng công cụ áp đặt quy định. Trật tự quốc tế ngày nay do Hoa Kỳ thiết lập và các tổ chức quốc tế như Liên hợp quốc, WTO , Ngân hàng Thế giới và IMF đều do Hoa Kỳ kiểm soát. Đây là kết quả của việc Mỹ liên tiếp giành chiến thắng trong các cuộc chiến tranh thế giới và chiến tranh lạnh. Những gì Biden phải làm là sửa đổi các quy tắc quốc tế để biến Trung Quốc từ lợi thế trong thương mại quốc tế thành bất lợi, đồng thời phát động một cuộc tấn công giảm quy mô vào nền kinh tế Trung Quốc. Tuy nhiên, sử dụng vũ khí dựa trên luật lệ cần có sự hợp tác của các đồng minh. Chiến lược ngăn chặn của Obama và Trump không đạt hiệu quả mong đợt vì bỏ qua vai trò của đồng minh.

Trong nhiệm kỳ của Trump, do chính sách cô lập của Mỹ, liên minh phương Tây đã xuất hiện các rạn nứt. Châu Âu và Nhật Bản không sẵn sàng phối hợp với chính sách đối ngoại của Mỹ, dẫn đến việc các lệnh cấm vận công nghệ đối với Trung Quốc của Mỹ gặp nhiều lỗ hổng. Để kéo châu Âu và Nhật Bản vào cùng cuộc chiến chống Trung Quốc, Biden đã chủ động kích động chiến tranh Nga-Ukraine và gia tăng căng thẳng ở eo biển Đài Loan. Châu Âu bị đe dọa nghiêm trọng về an ninh địa chính trị, trong khi Nhật Bản và Hàn Quốc lo ngại trở thành Ukraine tiếp theo, buộc họ phải gia tăng phụ thuộc vào Mỹ. Liên minh phương Tây lỏng lẻo đã nhanh chóng đoàn kết dưới sự lãnh đạo của Mỹ, hợp tác triển khai chiến lược “giảm thiểu rủi ro” và thực hiện phong tỏa công nghệ toàn diện chống lại Trung Quốc.

Vì vậy, vấn đề Nga-Ukraine tưởng chừng như nhắm vào Nga nhưng thực chất, sức ép cuối cùng sẽ được truyền sang Trung Quốc. Tình huống lý tưởng là Nga và Ukraine duy trì thế cân bằng, hai bên duy trì hiện trạng lâu dài và tạo ra một khu vực đệm thực tế. Kịch bản xấu nhất là Nga hoặc Ukraine giành được lợi thế áp đảo, còn châu Âu hoặc Trung Quốc phải đích thân chấm dứt tình trạng này. Trong hoàn cảnh như vậy, thế giới sẽ tiếp tục chia thành hai phe Đông và Tây, và châu Âu sẽ hợp tác tích cực hơn với chính sách phong tỏa công nghệ chống lại Trung Quốc của Hoa Kỳ.

Trong thời đại thông tin, tài nguyên quan trọng nhất không gì khác ngoài chip, vì hầu hết các sản phẩm công nghệ cao đều cần đến chip. Trong một xã hội công nghiệp, các nước lớn cạnh tranh với nhau về sản xuất thép và sản xuất điện; trong tương lai, khả năng tính toán sẽ trở thành chỉ số quan trọng để đo lường sức mạnh tổng hợp quốc gia. Các công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo, lái xe tự động và 6G đều cần khả năng tính toán cao, và chip hiệu suất cao sẽ trở thành tài nguyên chiến lược quan trọng hơn cả dầu mỏ. Có thể nói, ai kiểm soát chip, người đó sẽ quyết định vị trí của các quốc gia trong hệ thống phân công lao động toàn cầu.

Vì vậy, Biden đã lựa chọn cẩn thận các lĩnh vực trọng điểm như chất bán dẫn, trí tuệ nhân tạo và điện toán lượng tử để ngăn chặn Trung Quốc. Chừng nào ba lĩnh vực này còn bị hạn chế, không gian nâng cấp công nghiệp của Trung Quốc sẽ bị hạn chế và Trung Quốc sẽ ở vị trí cuối cùng trong chuỗi giá trị toàn cầu trong thời gian dài.

Vì lý do này, đích thân Biden đã thúc đẩy “Thỏa thuận bán dẫn Mỹ-Nhật-Hà Lan”, huy động sức mạnh của châu Âu, Mỹ và Nhật Bản cùng áp đặt lệnh phong tỏa công nghệ đối với Trung Quốc, biến sự cạnh tranh giữa Mỹ và Trung Quốc trở thành một vấn đề lớn, một cuộc đấu tranh giữa sức mạnh tính toán cao và sức mạnh tính toán thấp.

Trong nửa đầu thế kỷ 20, Nhật Bản đã ngăn chặn quá trình công nghiệp hóa của Trung Quốc bằng cách cắt nguồn cung cấp quặng sắt. Giờ đây, Hoa Kỳ đang cố gắng khóa không gian nâng cấp công nghệ của Trung Quốc bằng cách hạn chế nguồn cung chất bán dẫn. Nhưng động thái này cần có sự hợp tác của các đồng minh, đặc biệt là sự hỗ trợ của Tây Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc và Đài Loan. Dưới áp lực địa chính trị, châu Âu và Nhật Bản thà mất đi hàng hóa giá rẻ cũng không chia sẻ công nghệ chip với Trung Quốc.

Vậy liệu Trung Quốc có thể tự lực cánh sinh để vượt qua phong tỏa bán dẫn không? Chỉ có thể nói là thách thức rất lớn, vì sự phát triển của bán dẫn đã trải qua hàng trăm năm, với nhiều nhà khoa học đoạt giải Nobel. Đối với một quốc gia đi sau, việc thu hẹp khoảng cách với phương Tây trong nghiên cứu cơ bản trong vài năm là không dễ dàng. Mặc dù có thể sản xuất chip 7nm thông qua việc tăng cường nghiên cứu, nhưng chi phí rất cao và tỷ lệ sản phẩm đạt tiêu chuẩn rất khó đảm bảo.

– Một là, nguồn lực hạn chế. Việc hoàn thiện hệ thống phong tỏa đối với Trung Quốc cần các trạm giám sát luồng công nghệ, kiểm tra từng điểm có thể dẫn đến sự chuyển giao công nghệ vào Trung Quốc. Để tiết kiệm nhân lực, chính phủ Biden thiên về mô hình “nhà nhỏ, tường cao”, áp đặt phong tỏa đối với Trung Quốc ở các lĩnh vực quan trọng hơn.

– Hai là, ô tô điện chủ yếu thuộc ngành sản xuất chứ không phải công nghệ cao. Trong giai đoạn đại dịch toàn cầu 2020-2021, ô tô điện nội địa Trung Quốc đã nhanh chóng nổi lên nhờ việc gián đoạn chuỗi cung ứng ở châu Âu và Mỹ, khiến Trung Quốc trở thành quốc gia xuất khẩu ô tô lớn nhất thế giới. Tuy nhiên, so với bán dẫn và hàng không, ô tô điện rất phụ thuộc vào các sản phẩm tài nguyên đầu vào. Thành phần quan trọng của ô tô điện là pin, đòi hỏi phải sử dụng các nguyên liệu như lithium, nickel, cobalt, và các vật liệu khác. Những nguồn tài nguyên này phụ thuộc nhiều vào nhập khẩu nước ngoài. Khi ô tô điện nội địa cạnh tranh tới mức tối đa, kết quả cuối cùng là giá tài nguyên đầu vào tăng vọt, mang lại lợi nhuận lớn cho các công ty khai thác nước ngoài.

Cái gọi là sản phẩm công nghệ cao không nằm ở sự phức tạp của nội dung kỹ thuật mà ở hai điểm: độc quyền + lợi nhuận khổng lồ. Ví dụ, trong lịch sử, lụa, gốm sứ và trà đều có thể coi là công nghệ cao, quy trình sản xuất không phức tạp nhưng chỉ có Trung Quốc sản xuất, và có thể bán ra thế giới với giá gấp mười lần giá thành. Trong thời kỳ Minh, Trung Quốc đã kiếm được một phần tư số bạc toàn cầu nhờ xuất khẩu ba sản phẩm này. So với đó, ô tô điện của Trung Quốc hiện tại không thể độc quyền và lợi nhuận cũng không cao, chủ yếu thuộc về ngành sản xuất.

Ngoài phong tỏa công nghệ, một chiến lược khác của Biden đối với Trung Quốc là tái cấu trúc chuỗi cung ứng. Dưới tác động của tình hình Nga-Ukraine và rủi ro từ eo Đài Loan, một phần vốn đầu tư nước ngoài tại Trung Quốc đang xem xét chuyển năng lực sản xuất sang Ấn Độ, Việt Nam, Đông Nam Á và Mexico. Những khu vực này có tổng dân số lên tới 2 tỷ người. Mặc dù chất lượng lao động không bằng Trung Quốc, nhưng dân số trẻ hơn có thể tiếp nhận một phần chuỗi ngành công nghiệp chuyển ra khỏi Trung Quốc. Nếu nói rằng “giảm thiểu rủi ro” chủ yếu là vấn đề hành chính, thì tái cấu trúc chuỗi cung ứng chủ yếu liên quan đến cấp độ doanh nghiệp, các nhà máy sẽ di chuyển theo sự chuyển giao đơn hàng.

Có thể thấy, Mỹ đã thấm nhuần “bài học” trong việc phát triển Trung Quốc thành công xưởng của thế giới lần này và không dám bỏ trứng vào một giỏ khi thiết kế lại phân công lao động quốc tế. Ấn Độ gần trung tâm năng lượng thế giới, Đông Nam Á có tài nguyên sẵn có, Mexico giáp với Mỹ, bất kỳ khu vực nào phát triển đều có thể trở thành mối đe dọa đối với Mỹ. Do đó, Mỹ sẵn sàng hy sinh hiệu quả để làm cho chuỗi cung ứng trở nên đa dạng và phân tán hơn.

Biden định nghĩa quan hệ Trung-Mỹ là cạnh tranh chiến lược, cố gắng kiềm chế sự phát triển của Trung Quốc mà không gây ra chiến tranh. Trên thực tế, tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc không thể tách rời khỏi ba điều kiện: lực lượng lao động dồi dào trong nước, nguồn lực khổng lồ nhập khẩu từ nước ngoài và công nghệ cùng quản lý từ các quốc gia phát triển.

Hoa Kỳ đang cố gắng sử dụng sự phong tỏa công nghệ để hạn chế không gian nâng cấp công nghiệp của Trung Quốc và nhốt Trung Quốc vào tình trạng sức mạnh tính toán thấp. Đồng thời, thông qua tái cấu trúc chuỗi cung ứng, Mỹ làm suy yếu nền tảng công nghiệp của Trung Quốc, làm giảm tốc độ tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc. Mỹ cũng tận dụng cuộc cách mạng trí tuệ nhân tạo để khôi phục khả năng cạnh tranh kinh tế và nới rộng khoảng cách với Trung Quốc. Theo tính toán của chính quyền Biden, chỉ cần chiến lược phong tỏa công nghệ + tái cơ cấu chuỗi cung ứng có thể kéo dài mười năm thì khi Trung Quốc bước vào thời kỳ già hóa sâu, sẽ khó duy trì khả năng cạnh tranh xuất khẩu ở mức hiện tại. Để đảm bảo cân bằng ngoại hối, quy mô nhập khẩu tài nguyên chỉ có thể giảm xuống và tổng thể nền kinh tế sẽ bị giới hạn trong một phạm vi nhất định. Trong trường hợp này, Mỹ sẽ nghiễm nhiên giành chiến thắng trong cuộc đối đầu Trung-Mỹ.

Sự thiếu hụt tài nguyên là vấn đề mà Trung Quốc không thể tránh khỏi. Để đảm bảo nhập khẩu tài nguyên, Trung Quốc phải duy trì sức cạnh tranh xuất khẩu tương ứng. Trên thế giới, chỉ có Mỹ và Nga là hai quốc gia có thể tự cung tự cấp tài nguyên, điều này do cấu trúc địa chất quyết định. Hoa Kỳ có thể rút lui về châu Mỹ và thực hiện chủ nghĩa biệt lập, bởi vì châu Mỹ không thiếu tài nguyên. Điều này cũng đúng với Nga. Tại sao các biện pháp trừng phạt của phương Tây chống lại Nga lại có tác dụng hạn chế? Bởi vì Nga không thiếu các nguồn tài nguyên như than, thép, gỗ, ngũ cốc, dầu mỏ và khí đốt tự nhiên. Nga ngay cả khi tự cung tự cấp cũng có thể duy trì mức sống khá cao. Đây cũng là lý do mà phương Tây luôn cảnh giác với Nga, chỉ cần tài nguyên và đất đai còn đó, Nga sẽ luôn tồn tại dù có gặp khó khăn.