Downsizing- thu nhỏ- Review và góc nhìn

Downsizing- hay với tựa Việt là thu nhỏ, một phim điện ảnh của đạo diễn Alexander Payne năm 2017 đang được chiếu trên Netflix. Một tựa phim mang lại cho mình nhiều cảm xúc cũng như phơi bày khá rõ ràng những góc nhìn từ con người cho người và vì con người.

Cảnh báo spoiler, mình sẽ spoiler khá nhiều chi tiết của phim từ đoạn này trở đi, mong các bạn chưa coi phim thì nên xem hoặc nếu chỉ muốn đọc về góc nhìn thì có thể đọc rồi xem phim sau. Nhưng mình thật sự khuyên các bạn nên xem phim và nhất là xem với người thân bạn bè, để cùng cảm nhận.

Vậy mình xin được bắt đầu. Trước tiên mọi người nghĩ thế nào về việc thu nhỏ đi 2744 lần. Thật tuyệt hảo đúng không nhỉ. Nếu các bạn từng xem Arrietty của Ghibli (2010), hay đọc những câu chuyện về người tý hon, hay xem Doreamon và đèn pin thu nhỏ, đường hầm thu nhỏ,…. Chúng ta sẽ thấy rằng việc thu nhỏ đi khiến con người có một góc nhìn về thế giới khác đi rất nhiều. 

Theo góc nhìn phim, “thu nhỏ” được con người nghiên cứu thành công sẽ là một tiếng bộ khoa học cực lớn lao đến mức các nhà khoa học nghĩ rằng điều này sẽ có thể giải quyết được hầu như tất cả các vấn đề hiện tại. Mọi thứ đều vẽ lên một bức tranh cực tươi sáng khi khắp mọi người trên thế giới đều ngước nhìn theo thành tựu khoa học này. Thứ mà hiện nay nếu có sẽ là cách mạng khoa học 6.0 đưa con người vượt hơn những gì đang có trong hiện tại. Nhưng như đã nói dưới góc nhìn của bản thân có vẻ con người đang sử dụng tiến bộ khoa học lớn này như một hình thức để phục vụ cho lòng tham, hay tránh né các vấn đề thật sự cần phải đối mặt, hay được hiểu chính xác là việc chối bỏ trách nhiệm. Để giải thích cho sự né tránh này hay đi qua từng trường đoạn lớn theo mạch phim.

Ở những phút đầu của phim, ta thấy Paul rất thương mẹ, và phải chật vật lo cho mẹ bệnh, cũng như tự tay tiêm thuốc cho bà. Ở đây Paul cho thấy rằng mình là người cực kỳ có trách nhiệm với gia đình. Paul làm công việc liên quan đến việc giúp người khác thoải mái hơn trong công việc hàng ngày (occupational therapist). Điều này cho thấy Paul rất quan tâm đến mọi người xung quanh thể hiện qua việc anh làm. Nhưng Paul và vợ vẫn là con người vẫn cần cuộc sống tốt, và việc xoay sở với cuộc sống khó khăn làm Paul và Vợ muốn thay đổi và thay đổi đó đến từ cuộc nói chuyện với bạn sau khi buổi tiệc hợp lớp. Trải qua những sự thuyết phục về mặc tài sản, thu nhập, công việc, Paul cùng vợ cũng quyết định thực hiện việc thu nhỏ. Từ đó, Paul và vợ quyết định bám vào chiếc phao cứu sinh là phương pháp thu nhỏ để đến được với Utopia của mình. Ở đây là nhà cao, cửa rộng, xe sang, và lối sống lành mạnh, không khí trong lành, xã hội bình đẳng, ai cũng có biệt thự xe riêng.

Khi Paul và vợ quyết định thu nhỏ, vợ Paul quyết định dừng quá trình vì cô cảm thấy còn vương vấn với gia đình, bạn bè, người thân, và quan trọng là sự mong lung khi người ta huỷ đi nhan sắc vốn có của mình, từ đây vợ Paul đưa ra rất nhiều lý do để giải thích cho sự hoang mang tột độ của bản thân , cũng như trốn tránh trách nhiệm về quyết định trước đó bằng việc yêu cầu Paul không được giận. Đây là hình thức “chối bỏ” điển hình khi tự vợ Paul đưa ra lý do nghe có vẻ rất chính đáng nhưng không liên quan đến tình huống hiện tại, mục đích nhắm đến sự hợp lý hoá hành động của mình và biến mình thành nạn nhân, còn Paul là người gián tiếp gây nên nỗi đau tinh thần cho cô. Trách nhiệm của vợ Paul trong việc quyết định của cả 2 là điều không thể né tránh nhưng vợ Paul chọn chối bỏ nó, để Paul ở lại anh không thể quy lỗi lầm cho vợ, cũng không thể đổ lỗi cho bản thân vì thiếu trách nhiệm với gia đình, Paul về cơ bản rơi vào trạng thái hoang mang khi bị đặt vào tình thế đã rồi, quan trọng hơn vì tình huống hiện tại của Paul khó có thể đảo ngược và Paul hoàn toàn thụ động khi không thể tự mình giải quyết được vấn đề đặt ra (Thu nhỏ là một quá trình không thể đảo ngược và được quyết định rất rõ ràng, qua các bước, trình tự lâu dài, nghiêm ngặt, mất thời gian).

Chạy trốn cuộc sống thực, Paul hiểu rằng chỉ còn mình ở lại chốn này, không vợ Paul chọn cuộc sống bình dị mình muốn, ly dị, sống độc thân, tìm kiếm các mối quan hệ khác, Paul cố chạy khỏi sự thật rằng anh rất cô đơn, anh cần bạn bè đồng hành, anh cần người hiểu mình, hiểu anh muốn gì. Paul có tất cả nhưng trong lòng anh đang chết dần, như câu nói của Dusan người hàng xóm lầu trên. Paul được đào tạo như một người dành tình thương cho người khác, anh làm công việc hỗ trợ mọi người về tư thế hoạt động trong môi trường làm việc, cải thiện các vấn đề từ tâm lý cho đến hành vi, hành động. Nhưng giờ đây Paul không cảm thấy mình được làm điều đó, Paul cảm thấy có vẻ mình chỉ đang chạy trốn anh cố gắn thử các mối quan hệ yêu đương nhưng lại gặp khó trong gắn kết vì một phần anh chưa sẵn sàng thứ hai là đối tượng của anh cũng không phải là những người phù hợp. Paul loay hoay, gục ngã trên sàn vì phê thuốc. Cho đến khi gặp Trần Ngọc Lan.

Thực tại: Paul sau khi gặp Ngọc Lan anh được thấy một sự thật phũ phàng rằng, nơi anh đang sống, cũng có những tầng lớp dưới, họ không có những gì cơ bản mà Paul có, thậm chỉ cái chết là thứ luôn chực chờ họ như một điều hiển nhiên. Họ đến đây để tìm một công việc, họ đến đây với ước mơ. Thực tại với những người nhập cư từ những quốc gia khác không hợp pháp, họ không sống tốt hơn họ vẫn bị đối xử như không có chuyện gì. Paul biết Lan qua bản tin rằng cô là một người đứng đầu các cuộc biểu tình, anh nghĩ cô sẽ có một cuộc sống tốt do “thành tựu” mà cô làm được và việc thu nhỏ có thể mang lại cho cô nhiều thứ thậm chí làm cuộc sống như Paul. Suy nghĩ của Paul không sai, anh được sống trong một xã hội bị thông tin hoá rằng mọi thứ anh đang theo đuổi là đúng là xứng đáng, với một người hoạt động xã hội, thì xã hội sẽ bảo trợ cho họ giúp đỡ họ cho họ sống tốt hơn vì họ hi sinh vì xã hội điều đó nghe có vẻ có lý nhưng chỉ có lý với xã hội Paul. Với xã hội của Paul thu nhỏ là một món quà, với xã hội của Lan thu nhỏ là hình phạt, và cuộc sống hiện tại cũng thể hiện rằng, Paul vẫn đang nhận được món quà ấy, còn Ngoc Lan thì vẫn nhận được hình phạt của xã hội. Từ đây Paul chọn giúp Ngoc Lan, giúp chung cư container ở rìa tường cách ly, anh chọn dấn thân để có thể hiểu được góc khuất mới mẻ mà anh được tiếp nhận từ xã hội.

Qua nhiều chuyện Paul và Lan, tình cờ có cơ hội được ghé thăm cộng đồng biến nhỏ đầu tiên và biết được kế hoạch sống trong hang như một cộng đồng độc lập, nhằm chống lại sự tuyệt chủng của loài người, đây là một hoạt động độc lập của các nhà khoa học khi chấp nhận bó tay trước những tác động không thể khắc phục do chính con người gây nên, bằng chứng cho việc này là không có một cảnh báo thiên tai nào ở ngay thời điểm đó. Việc xây dựng một căn hầm được che mắt vì họ là cộng đồng tý hon sống tách biệt, được thuyết phục rằng hành động của họ ngày nay sẽ mang lại những giá trị cho tương lai to lớn, như duy trì nòi giống, tái thiết tương lai. Paul thật sự bị thuyết phục, vì cả cuộc đời anh thấy nhiều thứ trái ngang và anh chỉ là vai phụ bị số phận vùi dập trong cuộc đời, bị bỏ rơi, bị xã hội lừa gạt, giờ đây nếu Paul trong hàng ngũ những người này anh sẽ có thể trở thành một người có sức ảnh hưởng, có thể giúp nhân loại, anh có thể giúp hết thảy loài người khi là một trong cơ số các “anh hùng” tái thiết cho con người vượt qua nạn đại tuyệt chủng. Để thuyết phục cho luận điệu này Paul dùng lý lẻ thuần túy, cho đến bất thuần tuý (vô thần, số phận), Paul đưa ra những lý giải biển chứng hết sức logic rằng số phận muốn anh ở đây, và số phận bảo anh phải gia nhập vào đoàn người này. Paul khẳng định rằng mọi thứ dẫn anh đến đây là để cho việc này. Lan và mọi người cố gắng hết sức thuyết phục, thậm chí với họ Paul đang bị “mê tính” vì thật ra khó mà có một cuộc đại tuyệt chủng, thậm chí nếu có cũng hàng trăm năm sau, hay ít nhất Paul cũng không sống đủ lâu để có thể chứng kiến điều đó. 

Thực tại: Paul sau cùng cũng lựa chọn nhưng lựa chọn giống như vợ mình thay đổi vào phút cuối, đi theo bạn bè và Lan. Paul nhìn lại căn hầm đỏ sập tưởng chừng như một sự kiện lớn nhưng thực chất chỉ là một cú nổ nhỏ bé, bằng quả bom nhỏ bé, thậm chí nó còn chỉ giống như việc lăng một cục đá nhỏ một cách nhẹ nhàng. Paul chọn Lan chọn quay về trợ giúp cho cộng đồng người bị xã hội quay lưng. 

Vì nhân sinh thứ 2, vì bản thân vợ Paul vì mình không thể đối diện với sai lầm, stress do chính mình chất chứa nên quyết định từ bỏ. Như đã nói không trách được vợ Paul, hành động này đều là vì bản thân, thường tình.

Vì nhân sinh thứ 3, đó cũng và vì tâm lý bản thân, Paul phải trốn chạy nỗi đau để tìm cách chữa lành, hay chính anh nghĩ như vậy. Paul chọn có thể mình sẽ là con người khác, sống cách khác để có thể tốt hơn, đây là vì tâm lý bản thân. Đây là một điều tốt vì Paul phải tìm được cách chữa lành cho mình. Điều này cực quan trọng và là lý do thôi thúc Paul thử nhiều cách khác nhau kể cả theo Lan để biết về sự thật xã hội. Đây là hình thức thể nghiệm để có thể chữa lành, hoàn toàn hợp lý.

Vì nhân sinh thứ 4, đó vì con người, vì loài người, vì tương lai của loài người, (nghe rất giống một câu trong Nier: Automata) đứng trước một tương lai có đủ cơ sở liệu ai có thể lãng tránh, chính là khi chúng ta cũng ngầm nhìn thấy điều ấy, có điều một tương lai bất định thì vẫn là tương lai bất định, chúng ta thường sợ cái tương lai ấy hơn là thực tại. Những thứ chúng ta sợ hơn là chính chúng ta bị chôn vùi trong cái tương lai ấy. Chúng ta muốn chúng ta có giá trị, chứ không phải chết mà không để lại dì. Mong muốn di sản, mong muốn được công nhận là những mong muốn của con người. Việc “hy sinh” vì mọi người để rồi cảm thấy yên bình, thấy điều đó đúng đắn thì mọi người ai cũng thật sự muốn. Chúng ta luôn muốn nổi trội, so với các giống loài khác, kể cả với chính con người. Chúng ta biện minh chính chúng ta là vì con người tương lai, vì thế hệ mai sau, tất cả là lý luận để cho chúng ta chấp nhận hy sinh, điều này đôi khi giống như một lòng tin về giáo lý của tôn giáo, thứ mà được mỉa mai từ người bạn của Paul.

Trong cộng đồng đầu tiên, chúng ta được thấy gần như đây là một Utopia đích thực, không có lưới bảo vệ, con người sống hợp với tự nhiên, đường đi tràn ngập ánh nắng nhìn rất Chill Chill là một niềm mơ ước của bao thế hệ, cộng đồng này còn không thật sự phải lo về lương thực thực phẩm và vật tư, một lần nữa là một Utopia đúng nghĩa. Nhưng khoa học lại mong muốn mọi thứ tốt hơn và để có thứ tốt hơn thứ tốt nhất, thì ta phải tạo ra một điều làm suy giảm cái tốt nhất ấy, đấy là chứng minh về 5 đại tuyệt chủng và sắp tới là đại tuyệt chủng thứ 6 mà sinh vật được nhắc đến là con người. 

Thực tế cho thấy đôi khi chúng ta không cần phải là một nhà khoa học, một nhà tư tưởng, hay một tiến bộ khoa học để có thể giải quyết những vấn đề như việc làm, nạn đói, bất bình đẳng, tất cả những vấn đề đó vốn cần những hành động cụ thể hơn để cân bằng giữa giải pháp và giải quyết, trong xã hội hiện nay chúng ta gặp nhiều người mong muốn đưa ra giải pháp hơn là hành động giải quyết vấn đề, những giải pháp này chất đống thành các văn bản chồng cao như núi nặng về từ ngữ, ngôn từ nhưng thiếu những hoạt động cụ thể. Chung tay giải quyết vấn đề hiện tại đương nhiên khó khăn hơn là chạy trốn, điều mà qua phim gần như hiện diện ở mọi hoạt động của con người, thậm chí phát triển cả thành một hệ tư tưởng. Như một câu nói của bạn Paul, “Sự tuyệt chủng có thể đến nhưng có khi hàng trăm năm sau. Có khi trong đó họ còn tuyệt chủng trước chúng ta ngoài đây” nhằm khẳng định rằng lòng tin của Paul không thực tế, tương lai khoa học mà họ vạch ra thật sự là một niềm tin siêu thực, tin vào một giải pháp tương lai rất rất xa cả nhiều thế hệ. Nếu chỉ mọi người chỉ tin vào đó, bỏ đi những gì đang có trong thực tại, thì gần như sẽ không còn ai dám giải quyết những vấn đề được đang ngày một lúc nổi cộm.

“Thu nhỏ” là một bộ phim nhẹ nhàng, sâu lắng, và thấm thía cái tình người. Đặt ra cho chúng ta một câu hỏi lớn về những việc mình làm cho bản thân, xã hội, cộng đồng. Phản ứng trốn tránh là một phản ứng tốt của con người, và nó sẽ thực sự phát huy tác dụng vào đúng thời điểm khi bạn hiểu rõ về bản thân, từ đó soi sáng bất cứ quyết định nào, cũng như thấy được tương lai tươi sáng từ những sự việc tâm tối nhất. Tin vào mình, đó là cách Paul đã làm.