TÂM LÝ NẠN NHÂN LÀ GÌ MÀ NHIỀU NGƯỜI “NGHIỆN” ĐẾN THẾ?

Nếu bạn muốn kiểm tra xem liệu những người bạn quen (hoặc chính mình) có bị mắc vào bẫy của tâm lý nạn nhân hay không, thì dưới đây là một số dấu hiệu tiềm ẩn cần để ý: 

– Gặp khó khăn khi đối mặt với thất bại, sự từ chối

– Luôn điều hướng về bản thân mình trong mọi cuộc trò chuyện 

– Bi kịch hóa mọi thứ diễn ra trong đời, thích than vãn

– Thiếu thấu cảm cho vấn đề của người khác và nghĩ rằng không ai khổ bằng mình 

Có muôn ngàn lý do khiến tâm lý của một người bị lỗ chỗ, trống rỗng hay thậm chí là hoại tử bên trong. Nó không hữu hình như những tổn thương thể chất. Nỗi đau tâm lý như một con ký sinh trùng bám rễ lâu ngày, từ từ vươn ra làm tê liệt đi suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của chủ thể. Vậy nên, việc một người mang góc nhìn nạn nhân ở trong mọi vấn đề thì đằng sau đó là cả một quá trình dài bị những trải nghiệm tiêu cực ám thị lên.  

Theo Psychology Today, có 3 kiểu sang chấn tâm lý điển hình: 

Chấn thương cấp tính là một dạng sang chấn có tính đột ngột, chỉ diễn ra một lần nhưng sẽ đánh thẳng ngay lập tức vào tâm lý của chủ thể. Những người đã từng bị tai nạn giao thông nghiêm trọng, bị tấn công thể chất, chứng kiến sự ra đi bất ngờ của người thân đều gặp phải loại sang chấn này.

Tuy nhiên nếu liên tục bị đẩy vào các tình huống tiêu cực như trên trong một thời gian dài, cảm giác đau đớn, tổn thương sẽ dần dần được tích tụ gây nên căng thẳng kéo dài, làm suy yếu hệ miễn dịch và sức đề kháng với những thách thức khác trong đời. Nghiêm trọng hơn, những trải nghiệm trên sẽ để lại dấu ấn trong hệ thần kinh, làm thay đổi cách họ cảm nhận và phản ứng với thế giới xung quanh. Và việc mang tâm lý nạn nhân là một trong những hệ quả đó. 

Chấn thương phức tạp là một khái niệm phức tạp khó để khoanh vùng cụ thể, nhưng có thể hiểu đơn giản nó là sự kết hợp của các sự kiện cấp tính và mãn tính. Ví dụ như một người đã từng bị quấy rối trong thời thơ ấu, sau đó khi trưởng thành lại thường xuyên gắn bó với những mối quan hệ bạo lực sẽ mang trong mình những tổn thương tâm lý chồng chéo, đan xen lên nhau tạo nên một mạng lưới phức tạp khó tách rời. 

Không phải những người bị rơi vào bẫy tâm lý nạn nhân không nhận biết được vấn đề của mình. Bởi việc sống như một nạn nhân có những lợi ích tiềm ẩn tới mức gây “nghiện” cho người đóng vai. 

Khi gặp những tình huống không mong muốn, hormone stress sẽ tăng cao tạo nên cảm giác căng thẳng tột độ, kích hoạt phản ứng “chiến hoặc chạy”. Rõ ràng việc chiến đấu – tức bình tĩnh tìm phương án giải quyết bao giờ cũng tốn nhiều năng lượng và tâm sức hơn là việc chúng ta gọi điện cho người bạn và tâm sự. Sau khi trút nỗi niềm, nhận được sự đồng cảm và an ủi từ người khác, não bộ sẽ được bơm một liều dopamine cực mạnh khiến ta cảm thấy dễ chịu khoan khoái. Quá trình này sẽ khiến não bộ ghi nhớ hành vi tạo ra dopamine mỗi khi gặp vấn đề như sau: 

Đừng hiểu lầm, việc được trút ra nỗi lòng và nhận được sự hỗ trợ từ những người thân yêu là một điều cần thiết để duy trì sức khỏe tinh thần khỏe mạnh. Cả tôi và bạn đều là những sinh vật được lập trình bằng cảm xúc nhiều hơn lý trí, vậy nên sự lắng nghe và thấu cảm là món quà quý mà chúng ta có thể trao cho nhau. 

Một khi não bộ ghi nhớ việc than vãn như cách để giảm stress, có dopamine miễn phí thì nó sẽ tự động tạo ra các đường dẫn ưu tiên cho hành vi này một cách vô thức. Mỗi lần lặp lại hành vi than thở, đường dẫn này sẽ càng hằn rõ hơn. Từ đó có thể biến một người có khả năng xử lý vấn đề chủ động trở thành một người mang tâm lý nạn nhân. Và cũng giống như mọi cơn nghiện khác, nó sẽ kéo theo một loạt hệ lụy về mặt sức khỏe tâm thần như: 

– Trung tâm cảm xúc bị kích hoạt quá mức bởi sự căng thẳng, dẫn đến việc rối loạn lo âu, lưỡng cực….

Nhưng không chỉ dừng ở việc tiết ra một lượng dopamine lớn sau mỗi lần than vãn, đóng vai nạn nhân còn có những lợi ích tinh thần khác như: 

– Có được “bản sắc cá nhân” khác biệt so với mọi người, vì nỗi đau tạo ra sự “đặc biệt” hơn so với người khác. Điều này đẩy họ vào tâm thế khó rời bỏ vai trò nạn nhân vì nó đã trở thành một phần danh tính mới của họ.

Ngoài ra, việc phê phán phàn nàn sẽ tạo cho người đóng vai có cảm giác được ở vị thế “cao” hơn người khác.

Nhìn chung lại, khi ta càng đổ lỗi, ta càng cảm thấy bất lực và càng khó thoát ra khỏi vòng luẩn quẩn của sự bế tắc. Khi đóng vai nạn nhân quá lâu, bộ não đã được đóng khung khuôn mẫu tư duy cố định thì họ càng khó khăn hơn trong việc thoát ra và làm chủ đời mình. 

Trước khi bạn muốn hỗ trợ một ai đó thoát ra khỏi bẫy tâm lý nạn nhân, hãy đảm bảo hai điều 

– Hai: Chấp nhận rằng sẽ có rủi ro đối phương thấy mất lòng và hiều lầm rằng bạn thiếu sự cảm thông. Bởi quá trình nhìn thẳng vào sự thật vốn không dễ chịu. Họ có thể đổ lỗi cho bạn về những cảm xúc tiêu cực này theo thói quen. 

Vì vậy, điều bạn nên làm là giúp họ nhận thức mình là ai, có những thế mạnh gì. Đừng chỉ nói những câu động viên chung chung cảm tính bởi chúng sẽ không có sức nặng, thay vào đó bạn hãy tập trung chỉ ra dẫn chứng cụ thể, chứng minh rằng họ thực sự có những phẩm chất tích cực bất kể những nỗi đau họ phải chịu. 

Lưu ý rằng, việc chỉ ra ưu và nhược điểm một cách trực diện nhằm khuyến khích họ hướng tới giải pháp, giúp họ tin rằng mình có khả năng thay đổi. Bạn cần tránh việc nói giảm nói tránh hoặc cho họ những “liều thuốc” giảm đau tạm thời như sự công nhận, xoa dịu. 

Nếu những lời khuyên, sự cảm thông và kiên nhẫn có vẻ không hiệu quả, hãy động viên họ tìm đến những nhà trị liệu chuyên nghiệp. Sự giúp đỡ từ các nhà tâm lý sẽ giúp họ chữa lành một cách bền vững và hiệu quả hơn.