Thiên Kiến Xác Nhận: Làm Sao Để Biết Những Gì Ta Nhìn Thấy Là Sự Thật?

“Một bước đi nhỏ của một con người, và một bước tiến lớn cho toàn thể nhân loại”. Sáng sớm ngày 20/7/1969, Neil Armstrong trở thành người đầu tiên đặt chân lên mặt trăng. Hoa Kỳ tuyên bố đã giành chiến thắng trong cuộc đua khai phá vũ trụ với Liên Xô, mở ra một thời kỳ văn hóa vũ trụ bùng nổ trên toàn thế giới.

Tuy nhiên, vào giữa những năm 70, một giả thuyết bỗng thu hút đại bộ phận dân chúng Hoa Kỳ: cú đáp đất lên mặt trăng năm 1969 của Apollo 11 chưa bao giờ xảy ra, mà thực chất chỉ là một set quay nhân tạo, dựng lên bằng kỹ xảo. Những người ủng hộ giả thuyết này chỉ ra các “bằng chứng” như thiếu tính đồng bộ trong các hình ảnh thu thập từ Apollo 11, không xuất hiện các ngôi sao trong các bức ảnh, và quốc kỳ Hoa Kỳ phập phờ bay trong môi trường không có gió của mặt trăng.

Đương nhiên, giả thuyết này bị bác bỏ bởi vô số bằng chứng xác thực về chuyến bay Apollo 11. Nhưng như bao thuyết âm mưu khác, nó tồn tại nhờ thiên kiến xác nhận (confirmation bias). Vậy tại sao chúng ta lại nhìn thấy những điều này?

“I wouldn’t have seen it if I hadn’t believed it” (tôi đã không nhìn thấy nó nếu như tôi đã không tin vào nó), là câu nói của Marshall McLuhan, một nhà triết học người Canada. Câu nói này dựa trên khái niệm ‘thiên kiến xác nhận’ – một hiện tượng tâm lý khi con người tin vào điều gì đó, họ sẵn sàng bỏ qua và phớt lờ các lập luận, quan điểm, chứng cứ phản chứng, và ngược lại, dễ dàng tìm thấy và củng cố các bằng chứng ủng hộ niềm tin của họ.

Một ví dụ điển hình về thiên kiến xác nhận trong văn hóa là bộ phim “Rashomon” (Lã Sinh Môn) của đạo diễn Akira Kurosawa. Bộ phim kể về một vụ án với bốn nhân chứng khác nhau: tên sơn tặc, người vợ, vị samurai, và ông lão đốn củi. Mỗi người kể lại câu chuyện theo cách khác nhau, dựa trên quan điểm và niềm tin cá nhân. Cuối cùng, bộ phim kết thúc mà không đưa ra câu trả lời rõ ràng, để lại cho người xem một câu hỏi: Làm sao chúng ta biết những gì ta nhìn thấy là sự thật?

Làm sao để ta biết những gì ta nhìn thấy là sự thật? Đây là một câu hỏi mở, tương tự như các câu hỏi về ý nghĩa của cuộc sống hay các thuyết âm mưu khác. Thế giới vật chất tồn tại và không bị định hình bởi trí não, nhưng trí óc con người mang tới một sức mạnh đặc biệt, cho phép chúng ta nhìn thấy thế giới theo cách của riêng mình, biến tấu và bẻ cong thực tế dựa trên quan điểm và niềm tin cá nhân.

Vậy, hãy cẩn trọng với những gì ta tin và nhìn thấy. Thiên kiến xác nhận có thể dẫn dắt chúng ta sai lệch khỏi sự thật, và chỉ khi ta nhận thức được nó, ta mới có thể tìm thấy sự thật đích thực.