Tinh Thần Ngày Nay

Mục tiêu “trở về” thiên đàng của con người sau khi chết để được giải phóng khỏi bản chất tội lỗi, và được tự do tương giao đúng đắn với Chúa – một đấng Thượng Đế toàn trí toàn năng, đã phản ánh một cách đầy xúc cảm cho khát vọng về tự do của con người ngay từ những thời kì cổ xưa. Khác với con đường tìm kiếm trí tuệ trong cô độc của Phật giáo, “niềm tin” (vào Chúa) là sợi dây thừng bện chặt tất cả anh em con chiên với nhau, và là con đường dẫn ta đến những giá trị tốt đẹp. Tuy vậy, và cũng chính là vì vậy, Kinh Thánh không cho phép con người đi chệch hướng (khỏi các lời được “hà hơi” của Chúa), và yêu cầu một “niềm tin” không cần bằng chứng, không đòi phải thấy tận mắt (chỉ có thể thấy thiên đàng sau khi chết) (2 Timothy 3:16, 2 Peter 1;20-21). Những điều này rõ ràng mang tính chất răn đe, ngăn cấm người ta vô cùng. Nếu đơn giản hóa cuộc sống bằng cách đặt toàn bộ loài người vào cùng một hoàn cảnh, cùng một tình trạng (tội lỗi), hiệu quả tập trung lòng người sẽ trở nên mạnh mẽ hơn bao giờ hết, khi đó dẫn tới một lẽ tất nhiên, ai nấy đều sẽ khao khát được rũ sạch tội lỗi, và con đường để được thanh tẩy cũng hiển nhiên vô cùng: hãy làm theo Kinh Thánh.

Trong khi đó, Đạo gia lại đi một đường vòng vô cùng to lớn. Trong Tiêu dao du của Trang Tử từng mô tả một con cá Côn lớn đến mấy nghìn dặm sống ở Biển Bắc, cá này hóa ra chim Bằng khổng lồ cũng không biết mấy nghìn dặm. Biển động, chim Bằng vỗ cánh mà bay, bay xuống biển Nam, quạt nước dậy lên ba ngàn dặm, xoáy tròn mà bay lên chín vạn dặm cao, “kỳ dực nhược thùy thiên chi vân” (cánh nó như mây rủ kín trời) và bay luôn sáu tháng mới nghỉ. Mục đích của nó là hướng tới cõi cao xa nhất, vượt lên trên mọi sự vật thế tục, bay tới vô cùng, tự do tự tại, một mình tiến thoái.

Trạng thái ấy được mô tả như sau: “Đăng thiên du vụ, nao khiêu vô cực, tương vong dĩ sinh, vô sở chung cực” (Lên trời bơi trong mây mù, vòng tới vòng lui vô cực, quên đi mà sống, không hề có kết thúc) – Đại tông sư; “Thừa vân khí, ngự phi long, nhi du hồ tứ hải chi ngoại” (Đáp hơi mây, cưỡi rồng bay, mà rong chơi ở ngoài bốn bể) – Tiêu dao du; “Thánh nhân bất tông sự ư vụ… nhi du hồ trần cấu chi ngoại” (Thánh nhân không làm công việc… mà rong chơi ở bên ngoài nơi bụi bặm) – Tề vật luận;; “Thừa phi mãng diểu chi điểu, dĩ xuất lục cực chi ngoại, nhi du vô hà hữu chi lương, dĩ xử khoáng nhưỡng chi dã” (Đáp cánh chim phiêu diêu mà ra ngoài sáu cực để rong chơi ở cõi không có gì, để ở vào cánh đồng bao la trống trơn) – Ứng đế vương. Để đạt đến cõi tinh thần tối cao, tịnh khiết vô cấu, bay lượn tự do vươn tới vô cùng như những kì cảnh trên, điều hiển nhiên là người ta nếu không có sức mạnh tinh thần to lớn, tích súc ý chí sâu xa, trí tuệ cực sâu thì tuyệt đối không muốn, và cũng không thể thoát khỏi được sự mê luyến của tình thú thế tục, hay những quan niệm truyền thống về danh lợi địa vị, đứng ngoài sống chết mà thoát khỏi sợ hãi, e dè.

Ta thấy rõ khi Trang Tử dựng lên hình tượng chim Bằng là có dụng ý so sánh với lũ côn trùng, chim sẻ, chim cưu để làm nổi bật sự nhỏ bé, đáng thương của chúng. Những kẻ này “trí hiệu nhất quan, hạnh tỉ nhất hương, đức hợp nhất quân năng nhi trưng nhất quốc giả”, nghĩa là họ có trí tuệ đủ để làm một chức quan, phẩm hạnh đủ để gắn kết một làng, đạo đức có thể hợp ý một ông vua, năng lực đủ để một nước tín nhiệm – đều là những người được ca ngợi, khâm phục, và nhiều người bắt chước theo; và họ cũng không tránh khỏi việc huênh hoang, đắc ý vì những thành tựu đạt được. Trang Tử trái lại càng hạ thấp những người như vậy, cho rằng họ là những kẻ “người đời có khen cũng không khích lệ, mà đời có chê cũng không ngăn đón được.” Ý tưởng chính là dùng hình tượng văn học để coi thường những thứ mà người đời sùng thượng như công danh, địa vị, lợi lộc, và cả đạo đức. Sau đó, Trang Tử thậm chí còn bước dài hơn một bước, đến mức “cử thế nhi dự chi nhi bất gia khuyến, cử thế nhi phi chi, nhi bất gia thư, định hồ nội ngoại chi phận, biện hồ vinh nhục chi cảnh, tư dĩ hĩ” (cả thế gian khen ngợi cũng không gắng làm, cả thế giới chê bai cũng không chán nản, trong lòng tự mình có tiêu chuẩn riêng để phân chia vinh nhục). Đâu đó chính là hàm chứa hay ít nhất là chạm đến thành quả về mệnh lệnh tuyệt đối (categorical imperative) của I. Kant sau này.

Xã hội ngày nay phức tạp hơn ngày xưa gấp nhiều lần không chỉ bởi khoa học kĩ thuật tiến bộ thần tốc, mà còn nhờ sự giao hòa và va chạm giữa các kiến trúc tư tưởng nền tảng trong suốt lịch sử loài người. Tinh thần vươn lên biểu hiện ra muôn hình vạn trạng ở mọi thời kì, và nhiều khi chỉ là những gợi dẫn mờ mịt nhưng về sau lại trở thành nếp văn hóa và ý thức xã hội hết sức kiên cố.